TISANERA QHATU
|
Tisana qhatukuhqa piñah, limonpa qaranmanta
aha ruwahmi. Chaypahmi huch'uy k'uhmullaman
t'isaruh chay qarakunataqa. Iskay ñiqinpin chay
Tisanera nisqaqa rixurih chay "refresco"nisqa
qhatukunah sunqunpiqa. Tisaneraqa (runa simpiqa t'isanera ninan) chay piña, limòn ahachantaqa qhatukuhmi hatun plasakunapi, huch'uy plasachapi, may panpapipas, may atisqanpipas. Apahmi ahantaqa huh hatun mak'aspi suqus runkuwan k'uyuyusqata. Karanyá kanpis purikuh tisanerakunapis. Wakinqa rihkun asnuchapi bindinankuta astaspa, wakintahmi p'uñunkuta umanku patapi wantuspa. Ichaqa llapallankuyá qaparihku ahachankuh sutintaqa pipas rantikunanpah, khaynata:
UYARIWAYCHIS... |
CHANPUSIRA Chanpusira nisqa bindihqa q'unchantin, mankantin, wisllakunantin, wira bilayuh k'anchanachantin imayá rixurimuh tindakunah punkunpi, kanchakunah sispanpi, k'ixllukunah sunqunpi ima. Chaypis bilachanqa k'anchamushanyá k'anchanachanpa uxunmanta. Chiraw pachah tutankunatayá chanpusiraqa bindih qhahqi qhaqi uxyana chanpuchanta. Huh irqichatahmi, kamachita chaskispa pacha, kay takichata takiyuh:
Lima kafiyta uxyasun, sipaschalláy; mixu mixuhqa huhsaltan mixurun, iskuylirupah: hamuychis, t'inpushanñan: Ñawpahtaqa cuartillullata Qhipantatah chuwa hunt`atata.
|
LICHIRA Chuhchi kawalluchapi sillayukuspa lichi purungukunatatah walqayuspa pañamanpis lluq'imanpis, lichira warmichaqa ch'usayun karu karu k`itikunata lichita Limaman apananpah. Chaypahmi lichitaqa huñuramun karu karu asindakunamanta. Limaman chayaruspaqa, ñanu kunkawanmi khaynata qaparqachayun:
KAYPIÑAN LICHI BINDIHQA... nispa
|
UNU BINDIH Ñawpa pachapiqa, Lima llahtaqa, manayá sapanka wasipiqa unuyuhchu karan. Chaymi unu bindih, yaku bindih askha kahku, chay mana qunqay atina rantikunapah. Chay unu bindihkunaqa astahkuyá chay unutaqa ñarah chakipipas, ñarah asnupipas. Chakipi purihkunaqa tuminta, mak'asta iman rixranku patapi apahku. Asnupi purihtahmi iskay mak`asta churpuyuhku asnupataman. Kanpanacha tilin tiliyahtinmi mit'anikunaqa qhawamuhku pacha llapa unu huñunakunata. Unu mana kahtinqa lluhsiramuhkuyá punkuman khaynata qaparispa:
Yaw, yaw. unu bindih..
|
Purikuhmi Lima kallitaqa |
MIRKACHIFLI Mirkachifliqa pisi qulqiyuh bindipakuhyá karan. Purikuhmi kallikunapi rixranpi wayqachayuh, khaynatatah qaparikuhpis:
trawuchaytah huhsalpah, nispa
|
Ricardo Palma hatun qilqah wiraquchan "Tradiciones Peruanas" qilqapi
sumahtapuni willaruwanchis "los pregones en Lima"nisqamanta.
Las siti uras t'ixuytatahmi t'isanerawan terranova ahahwan hamuhku.
Las uchu uras t'ixuytatahmi Biskuchiruwan,
Sumahtah kuwaxadayqa La diyas urastañatahmi tamalera hamun. Las unsi urastaqa melonera hamun.
Paywan kuskatahmi kunbintumanta
Las dusi chawpi p'unchaytatah rixurimuh wayu bindih,
Mana pantay atiymi karan la una urasta 'ante con ante,
La dus tardichantatahmi picaronerawan,
Las tris urastaqa melcocheruwan,
Las sais ch'isinchatatahmi saphi bindihwan
Las siti urastañatahmi karamiliruwan,
Las uchu urastaqa heladeroñatahmi
Chaypis mañakuhkuyá qulqita chay
Las diyas tutataqa, huh manchakuna runan,
Llapaykichis uyariychis:
Uyariychis:
Uyariychis:
Ichaqa serenopahqa, ñarah parahtinpas,
Chaymantaqa sapa urastan chay rimaytaqa
|
Lima llahtaqa manayá historia nisqallawanchu, k'ihllunkunallawanchu, plazankunallawanchu, allin sunqu runankunallawanchu rihsxiqa rixuripun. Mixunankunapis, uxyanakunanpis ancha hillu hillu rixuripun ñarah Lima
llahta, hawa llahta runakunapahpis. Chaymi manchay yuya yuyarisqa kashan axiyaku -xaya mixuna uchuwan wayk'usqa-, "chankayanu"misk'i t'antapis, buñuyluspis, p'usqu chanpuspis -misk'i lawacha hina ruwasqa-, garbansu aha -machanapah hina ruwasqa aha- terranova aha, humit'apis -sara hak'umanta ruwasqa pasas nisqawan-, pacha mankapis - panpa uxupi wakúsqa ruphachisqa rumikunawan-, uchuyuh mixunakunapis aychawan, challwawan, chárkiwan , papawan ima ruwasqa. Siwichi nisqatamá ichaqa aswantapuni mixuyunku ñarah kallipipas, pikantería nisqapipas, maypipas. Chaykunatayá qhatukuihku khaynata waqhapakuspa:
Axiyakupas, ch'arkipas, siwichipas kaypin kashan. Mut'ipas ñan t'ihwasqaña kashan, nispayá ninku
|