[ÑAWPA PACHA LIMA]


TISANERA QHATU

Tisana qhatukuhqa piñah, limonpa qaranmanta aha ruwahmi. Chaypahmi huch'uy k'uhmullaman t'isaruh chay qarakunataqa. Iskay ñiqinpin chay Tisanera nisqaqa rixurih chay "refresco"nisqa qhatukunah sunqunpiqa.

Tisaneraqa (runa simpiqa t'isanera ninan) chay piña, limòn ahachantaqa qhatukuhmi hatun plasakunapi, huch'uy plasachapi, may panpapipas, may atisqanpipas. Apahmi ahantaqa huh hatun mak'aspi suqus runkuwan k'uyuyusqata. Karanyá kanpis purikuh tisanerakunapis. Wakinqa rihkun asnuchapi bindinankuta astaspa, wakintahmi p'uñunkuta umanku patapi wantuspa. Ichaqa llapallankuyá qaparihku ahachankuh sutintaqa pipas rantikunanpah, khaynata:

UYARIWAYCHIS...
TISANERAN RIPUSHANÑA...
CHIRILLAÑAN KASHAN TISANAYQA...
RANTIKUWAYCHIS KUSI KANAYKICHISPAH...
nispa.



CHANPUSIRA

Chanpusira nisqa bindihqa q'unchantin, mankantin, wisllakunantin, wira bilayuh k'anchanachantin imayá rixurimuh tindakunah punkunpi, kanchakunah sispanpi, k'ixllukunah sunqunpi ima. Chaypis bilachanqa k'anchamushanyá k'anchanachanpa uxunmanta.

Chiraw pachah tutankunatayá chanpusiraqa bindih qhahqi qhaqi uxyana chanpuchanta. Huh irqichatahmi, kamachita chaskispa pacha, kay takichata takiyuh:

Chanpuyqa q'uñin.
Lima kafiyta uxyasun, sipaschalláy;
mixu mixuhqa huhsaltan mixurun,
iskuylirupah:
hamuychis, t'inpushanñan:
Ñawpahtaqa cuartillullata
Qhipantatah chuwa hunt`atata.



LICHIRA

Chuhchi kawalluchapi sillayukuspa lichi purungukunatatah walqayuspa pañamanpis lluq'imanpis, lichira warmichaqa ch'usayun karu karu k`itikunata lichita Limaman apananpah. Chaypahmi lichitaqa huñuramun karu karu asindakunamanta. Limaman chayaruspaqa, ñanu kunkawanmi khaynata qaparqachayun:

CHAYAMUNÑAN LICHI BINDIH...
KAYPIÑAN LICHI BINDIHQA.
..
nispa



UNU BINDIH

Ñawpa pachapiqa, Lima llahtaqa, manayá sapanka wasipiqa unuyuhchu karan. Chaymi unu bindih, yaku bindih askha kahku, chay mana qunqay atina rantikunapah.

Chay unu bindihkunaqa astahkuyá chay unutaqa ñarah chakipipas, ñarah asnupipas. Chakipi purihkunaqa tuminta, mak'asta iman rixranku patapi apahku. Asnupi purihtahmi iskay mak`asta churpuyuhku asnupataman.

Kanpanacha tilin tiliyahtinmi mit'anikunaqa qhawamuhku pacha llapa unu huñunakunata. Unu mana kahtinqa lluhsiramuhkuyá punkuman khaynata qaparispa:

Yaw, yaw. unu bindih..
Unuykitayá bindiyuway...nispa.

EL AGUADOR

Purikuhmi Lima kallitaqa
chakillapipas, asnupipas
unuta qhatuspa.



MIRKACHIFLI

Mirkachifliqa pisi qulqiyuh bindipakuhyá karan. Purikuhmi kallikunapi rixranpi wayqachayuh, khaynatatah qaparikuhpis:

Kukachayqa miyullapahmi, cuartillo
trawuchaytah huhsalpah, nispa



[LOS PREGONES NISQA]


Ricardo Palma hatun qilqah wiraquchan "Tradiciones Peruanas" qilqapi sumahtapuni willaruwanchis "los pregones en Lima"nisqamanta.

"Las sais urastan rixurimuh lichi bindih.
Las siti uras t'ixuytatahmi t'isanerawan
terranova ahahwan hamuhku.

Las uchu uras t'ixuytatahmi Biskuchiruwan,
lichi-vinagri bindihpuwan
qaparqachanku:
Misk'illañan biskuchuyqa.

Sumahtah kuwaxadayqa
Las nuywitan, canonigokunah urasninta,
zanguito de ñanjú, ch'unchull
bindihkuna ima rixurimunku.

La diyas urastañatahmi tamalera hamun.

Las unsi urastaqa melonera hamun.

Paywan kuskatahmi kunbintumanta
yana yana sipascha munachin ranfañutita,
kukada, Reypa mixunanta,
saramanta, inchihmanta chankakayuh hank'ata,
frejoles coladostawan.

Las dusi chawpi p'unchaytatah rixurimuh wayu bindih,
frutero nisqa, paywan
kuskatah "empanaditas de picadillo'' bindih.

Mana pantay atiymi karan la una urasta 'ante con ante,
arrocera y el alfajorero" bindihkuna rixurimunanqa.

La dus tardichantatahmi picaronerawan,
humit'a bindihwan Trujillomanta
sumah Kawsa qhatukuhpuwan.

Las tris urastaqa melcocheruwan,
turruneruwan, antikuchirupuwanmi hamuhku.
Las kuwatrutaqa pikatirawan, piñita
de nuez bindihwanmi qaparimuhku.
Las sinkutatahmi xasminiruwan, karamankuka,
awasqa t'ikakuna bindih ima
qaparqachamuhku khaynata: Uyariychis, qhawariychis. Kaypin inkilqa,
pawqarqa kashan. Munay sipascha,
sumahta q'apariy kay t'ikakuna hina,
nispa.

Las sais ch'isinchatatahmi saphi bindihwan
Gallitas qhatukuhwan rixurimuhku.

Las siti urastañatahmi karamiliruwan,
mazamorrerawan, chanpusirapuwan
rixurimuhku.

Las uchu urastaqa heladeroñatahmi
barquillerowan purimuhku.
Las nuybi tutachataqa, q'uncha kirpana chaymuhtin,
animas risahwan, parrokiya sakristawan kuska
Inlisamanta lluhsimuhku hatun puka p'istunantin
k'anchanata makinkupi aparikuspanku
taytachakunah,"animas benditas del purgatoriyuh"
sutinpi.

Chaypis mañakuhkuyá qulqita chay
risasqankumanta Taytanchispa sinanpahmi, nispa.

Las diyas tutataqa, huh manchakuna runan,
wawakuna takurih Sereno nisqa
rilux hina rixurimuh huh phukunachata
qaparichispa khaynata nih:

Llapaykichis uyariychis:
Ave Mariya Purísima.

Uyariychis:
ñan las diyasña.

Uyariychis:
Viva el Perú y sereno,
nispayá nihku.

Ichaqa serenopahqa, ñarah parahtinpas,
ñarah laqha kahtinpas kay
rimarinanqa: Viva el Perú y Serenoqa,
ruwakunakupuniyá karan.

Chaymantaqa sapa urastan chay rimaytaqa
qaparinanku pacha illarinankama.
Upallayakuhkun lichira rixurimuhtinqa".
Kaykunatan willakun chay
wiraqucha Ricardo Palma.


[IMAYNAN MIXUNA ÑAWPA LIMAPI  KARAN]


Lima llahtaqa manayá historia nisqallawanchu, k'ihllunkunallawanchu, plazankunallawanchu, allin sunqu runankunallawanchu rihsxiqa rixuripun. Mixunankunapis, uxyanakunanpis ancha hillu hillu rixuripun ñarah Lima llahta, hawa llahta runakunapahpis.

Chaymi manchay yuya yuyarisqa kashan axiyaku -xaya mixuna uchuwan wayk'usqa-, "chankayanu"misk'i t'antapis, buñuyluspis, p'usqu chanpuspis -misk'i lawacha hina ruwasqa-, garbansu aha -machanapah hina ruwasqa aha- terranova aha, humit'apis -sara hak'umanta ruwasqa pasas nisqawan-, pacha mankapis - panpa uxupi wakúsqa ruphachisqa rumikunawan-, uchuyuh mixunakunapis aychawan, challwawan, chárkiwan , papawan ima ruwasqa. Siwichi nisqatamá ichaqa aswantapuni mixuyunku ñarah kallipipas, pikantería nisqapipas, maypipas. Chaykunatayá qhatukuihku khaynata waqhapakuspa:

Hamuy urpiy sunquy. Kaypin kashan Pikantirayki...
Axiyakupas, ch'arkipas, siwichipas kaypin kashan.
Mut'ipas ñan t'ihwasqaña kashan,
nispayá ninku



Regresar a Fundacion de Lima